آیا مقام انسان در هنگام تولد با فرشته یکسان است؟

پاسخ

 الف: تمایزات بین نوع انسان و فرشته ها

ازآنجایی که نوع انسان موجودی است  مادی ، ذات او دارای قوه ها و استعدادهایی است که به فعلیت نرسیده اند. زیرا انسان مکلف به اوامر و نواهی خدای سبحان است و با انجام اوامر الهی از قوه به فعل در آمده و به سوی کمال خود حرکت می کند. 1

انسان موجودی است که یک جنب? مادی دارد و یک جنب? مجرد ، یک تفاوت حیوانات با انسان این است که حیوان وقتی به دنیا می آید، چه از نظر جسمی و چه از نظر خصلتهای روحی، بالفعل به دنیا می آید، یعنی حیوان با یک سلسله غرایز به دنیا می آید و تا آخر هم همین طور است، تغییرپذیر هم نیست مگر در سطح بسیار کم.
ولی انسان از نظر جسم، کامل به دنیا می آید ، یک عضو ناتمام از او باقی نیست که در دنیا بخواهد تمام شود، اما انسان از نظر روح یک منزل نسبت به جسم عقب است، یعنی جسمش در مرحله رحم تمام می شود و روحش در دنیا باید تمام شود. این است که دنیا رحم جان انسان است. 2

در مقابل ، ملائک موجوداتی مجرد از ماده هستند و هیچگونه شائب? جسم بودن در آنها وجود ندارد. و به عبارتی  ملائکه بالفعل محض هستند و هیچ قوه و استعدادی برای تکامل و سیر به سوی کمال را ندارند و به این خاطر است که مکلف به تکلیف الهی نمی باشند ، چرا که در نهایت درج? کمال خویش هستند. عالم ملائک دارای ثبات است و تغییر و تحول در عالم آنها راه ندارد. 3

پس نوع خلقت انسان با نوع خلقت ملائک متمایز است چرا که ملائک از ابتدا بالفعل محض خلق شده اند و هیچ قوه و استعدادی برای تکامل ندارند و در نهایت درج? کمال وجودی خویش هستند. 4

اما انسان مراحل بسیاری را برای تولد طی می کند « لقد خلقنا الانسان من سلاله من طین ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِین‏ » ( آیات 12 ، 13 و 14 سور? مومنون) این آیات نشان گر این است که انسان در ابتدا جسم بوده و جسم همراه با قوه و استعداد است ، جنین در رحم مادر بر اثر تکامل جسمی قابلیت دریافت نفس انسانی را کسب می کند و به موجودی دوگانه که دارای جسم و روح است مبدل می گردد ، روح از دل ماده بر می خیزد و با آن ارتباط برقرار می کند همانند میو? درخت یا شعل? برخواسته از دل مواد محترقه؛ لیکن بقاء و استمرار روح به ماده بستگی ندارد. ؛ بنابراین نفس انسانی برابر آیه شریفه « ثم انشأناه خلقا آخر» بر اثر سیر تکاملی جنین در رحم انسان به وجود امده است. 5

ب: ویژگیها و خصوصیات انسان کامل

در میان نوع بشر ، انسانهایی هستند که با فضل و عنایت خدای سبحان از بدو تولد دارای خصوصیاتی مافوق انسانهای عادی بودند؛ بطوری که در پیامبران مرسل و ائمه معصومین (علیهم السلام) مشاهده می شود ، گرچه خلقت مادی این بزرگواران همانند خلقت نوع انسان است ، اما دارای ویژگیهای منحصر به فردی هستند که افراد عادی این ویژگیها را ندارند ، برای مثال حضرت عیسی (ع) در اوان کودکی به مقام نبوت نائل گردید « قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا » (مریم 29) در حالی که برای انسان عادی چنین امری ممکن نیست . و ائمه دیگری که در دوران کودکی به مقام امامت نائل آمدند.«  وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلا» ( مائده 110) « یا یَحْیى‏ خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(مریم 12). ( برای مطالعه بیشتر به ذیل این آیات شریف در تفسیر المیزان و یا تفاسیر دیگر مراجعه بفرمایید)

در مقام و منزلت انسان کامل معصوم همین بس که آن ذوات نورانی عَلََم عبودیت هستند ، زیرا اصل وجود و هستی شان که بزرگترین نشان? خداست بر وجود ذات اقدس الهی و جامع جمیع کمالات بودن او دلالت می کند و رفتار و کردار و گفتارشان به آیین و شریعت او که طریق طاعت و بندگی است . راه نمایاندن آنها اختصاص به انسانها ندارد ، بلکه فرشتگان و جنیان نیز از آن ذوات مقدسه بهره می برند و معلم (مطاع) فرشتگان الهی هستند 6

با توجه به دو مقدمه فوق روشن می شود که انسان کامل از بدو تولد تمامی کمالات انسان کامل را داراست ؛ بنابراین مقام و رتب? وجودیش بالاتر و برتر از ملائک می باشد اما انسانهای معمولی در بدو تولد هیچ برتریتی نسبت به ملائک ندارند چرا که « وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئا» ( نحل 78) در حالی از بطون مادرانشان خارج شدند که هیچ نمی دانستند ؛ یعنی دارای قوه ادراک و عقل و شعور نبوده اند ؛ سایر انسانها نیز برای رسیدن به مقام عالی   ( جانشینی الهی) باید حرکت را از دامگاه پردان? طبیعت آغاز بکند ، لیکن باید دانست که به کمک علم و راهنمایی عقل ، این راه ، پیمودنی و این مقصد رسیدنی ، و ان مقصود ، دست یافتنی است. مرد می خواهد که هراسان نشود و برای سیر در این مسیر پر پیچ و خم و گذرگاه پر سنگلاخ و دهشت آور که با پرتگاههای هولناک غضب و شهوت احاطه شده ، وحشت به دل راه ندهد.

اگر انسان از این گذرگاهها گذر کرد به بالاترین مقام (جانشینی الهی) می رسد که قرآن کریم فرشتگان تسبیح گو و تقدیس گر را هم لایق آن نمی داند « فسجد الملائکه کلهم اجمعون» (حجر 30).7

به طور خلاصه باید گفت حساب انسان کامل با حساب نوع انسان ها جداست ، چرا که انسان کامل از همان بدو تولد و اوان کودکی دارای ملک? عصمت بوده و مقام خلافت الهی را دارد ، لذا مقام انسان کامل از مقام فرشتگان یقینا بالاتر است ؛ از این جهت خدای سبحان دستور سجده بر انسان کامل را صادر نمود « وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَم» ( بقره 34) ‏.  اما نوع بشر در هنگام تولد چنین خصوصیاتی را ندارد ، بنابراین مقام فرشتگان از مقام کودک تازه به دنیا آمده برتر خواهد بود . چرا که هنوز قوه ها و استعدادهای موجود در نفس او بالفعل نشده ، اگر استعدادهای خویش را شکوفا کرد به جایی می رسد که یقینا از ملائکه برتر خواهد شد.

اما اگر به همان صورت باقی بماند و استعدادهای خود را به فعلیت نرساند در مرحل? حیوانیت خود باقی خواهد ماند و حتی در جاهایی از حیوانات نیز پست تر خواهد شد . « أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون‏» ( اعراف 179)  8

قال علی ( علیه السلام) : « اضاعه الفرصه غصه » از دست دادن فرصتها اندوه بار است.

نهج البلاغه ، حکمت 118

 

1.       خصال ، محمد باقر کمره ای ، تهران ، انتشارات کتابچی ، چاپ اول 1377 هـ.ش ج 1 ص 133

2.       مطهری مرتضی، مجموعه آثار ، تهرن ، انتشارات صدرا ، چاپ سیزدهم ، 1385 هـ.ش ج 2 ص 21 و 22

3.       ر. ک : طباطبایی محمد حسین ، بدایه الحکمه ، شیروانی علی ، قم ، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ، چاپ نهم 1386 هـ.ش ، مرحل? 11 فصل 11

4.       ر. ک : طباطبایی محمد حسین ، نهایه الحکمه ، شیروانی علی ، قم ، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ، چاپ هشتم 1385 هـ.ش ، مرحل? 11 فصل 12

5.       جوادی آملی ، عبد الله ،  ادب فنای مقربان الهی ، حجه الاسلام محمد صفایی ،قم ، انتشارات اسراء ، چاپ اول ، 1385،  ج 4 ص 84    

6.       همان ج 2 ص 391

7.       همان  ج 4 ص 92 و 93

8.       مصباح یزدی محمد تقی ، خداشناسی انسان شناسی کیهان شناسی همان ص 372